TARİHİ ŞEHiR ***(DİYARBAKIR)

Amed El-cezire denilen Mezopotamya'nın, kuzey sonundadır. Doğudan Siirt, Muş; Güneyden Mardin; Batıdan Urfa, Adıyaman, Malatya; kuzeyden Elazığ ve Bingöl illeriyle sınırdaştır.

En az beş bin yıllık bir geçmişe sahip olan Amed'in, kurulduğu günden beri yeri değişmemiştir.


TARİH BOYUNCA ŞEHRE TAKILAN ADLAR:

Şehrin adı ilk olarak Asur hükümdarı Adad Ninari (M:Ö.1310-1281)'den kalma bir kılıç kabzasında Amidi veya Amedi olarak yazılmıştır. Bu adın, şehrin ve bölgenin ilk egemen medeni halkı olan Subaru(Huri)'larden kalma olduğu kabul edilmektedir. Adı bazı kaynaklarda Amid-Amida diye geçse de çoğunlukla Amed diye kabul edilir. Halife Hz.Osman dömeminde Elcezire kıtası buralara yerleşen Arap kabilelerinin isimlerine göre Diyar-ı mudar, Diyar-ı Bekr ve Diyar-ı Rebia diye üç komutanlık haline getirildi. Amid, Diyar-ı Bekr oldu. İlkin yukarı Dicle'ye verilen bu ad; sonra şuan ki Amed'in adı olmuştur, şehre yine Amid veya Kara Amid denmeye devam edilmiştir. Daha sonraları şehrin bu adı yavaş yavaş unutularak yerini XX.yy başlarından itibaren "Diyarbekir"'e bırakmıştır,". Diyarbekir" adının nerden geldiğine dair diğer bir söylence de şudur: Güya İran hükümdarı "Darab" burayı yaptırdığı için şehre "Darabkerd" adı verilmiş, sonraları "Diyarbekir"e dönüşmüştür.

15 Kasım 1937'de şehre gelen ******, şehrin adını "Diyarbakır" olarak değiştirmiştir.

ESKİ ÇAĞLARDAN ROMALILARA KADAR AMED

a)Subariler-Hurriler

M.Ö. 3 binde, bugün El cezire denilen Dicle-Fırat arasındaki bölgeye Subartu ve buraya yerleşmiş savaşçı oymaklara da Subaru denilirdi. Amedi de içine alan yukarı Dicle boylarının ilk medeni ahalisi Subarulardan sayılan Hurrilerdir.

b)Mittaniler

Babil'in Kuzeyinde Dicle-Fırat arasındaki bölgede Mittaniler bir devlet kurmuştur. Diyarbakır bölgesinin kuzeybatı, batı ve güneybatı bölümü de Mittani ülkesinin sınırları içerisinde kalıyordu.

c)Asurlular Ve Urartular Zamanında Amed(M.Ö.1260-653)

Asurlular Yönetiminde Amed

Amed ve çevresi Asur hükümdarı 1.Salmanasar zamanında ve M.Ö.1260 yıllarında tamamıyla Asur hakimiyetine girdi. Bu ilk Asur egemenliği yetmiş yıl kadar sürdü.

Diyarbakır da ayrıca Kummuh, Nirbi ve Kirhi prenslikleri kurulmuştur

Amed'de Bit -Zamanı Krallığı(900-825):

Amidi'yi kendilerine merkez edinen Bit-Zamanı Krallığı şehrin Hurilerden kalma tahkimatını kuvvetlendirdiler. Bu kuvvetli tahkimat sayesinde Asur saldırılarına uzun bir süre karşı koyabildiler. 76 yıl süren Bit Zamanı Krallığı döneminde Diyarbakır çok gelişmiş, bayındır, zengin bir belde durumuna gelmiştir.

Asur kralı 3. Salmanesar, Bit-Zamani Krallığına son verdikten sonra Amed tekrar Asur egemenliğine girdi.

Urartu Yönetiminde Amed(M.Ö.775-736)

3.Salmanasar 'ın ölümüyle Asur devletinin zayıflamasından faydalanan Urartu Kralı İspuinis (MÖ..825-810) memleketinin sınırlarını batıya ve güneye doğru genişletti. Birçok yeri kendi topraklarına dahil eden Urartular birçok krallığı da kendilerine bağladılar. Bunlar arasında Diyarbakır da vardı. MÖ..775'de üçüncü defa Asur hakimiyeti sona erdi ve Diyarbakır Urartu'ya bağlanmış oldu.

Amed'de Son Asur Hakimiyeti:

Urartuların bu parlak dönemi fazla uzun sürmedi, MÖ..743 tarihinde Asurlular tarafından büyük bir hezimete uğradılar. Bu savaştan sonra Urartular, Suriye ve Fırat bölgelerinden çekildiler böylece Amed tekrar Asur egemenliğine girmiş oldu.Asur egemenliğinde kalışı MÖ..653 yılına kadar sürmüştür.

Bu tarihten sonra Amed ve çevresinde 28 yıl süren İskit egemenliği oluyor.

Ayrıca Amed Büyük Med İmparatorluğu döneminde Med İmparatorluğu'nun sınırları içerisindedir

Sonrasında Persler, Büyük İskender, Selevkoslar, partlar, Büyük Tigran ve Roma yönetimlerinin de sınırları içerisinde yer almıştır

Hıristiyanlık Döneminde Amed:

Hiristiyanlık miladın 1.yy ortalarında Osrhoene kralı5. Algar zamanında Urfa'ya yayılınca Hz.İsa 'nın 70 şakirdinden birisi olan Adey'in öncülüğünde Amed'e de sirayet etti. Adey vasıtasıyla Hıristiyanlık Harput, Eğil ve Silvan taraflarında yayıldı.

150 yılından sonra Mezopotamyada bir çok kilise inşa edildi. Devletin yardımıyla Hıristiyanlık bölgede yayıldı.

Amed'in İslamiyet'ten önceki ahalisi üç dinde idiler: Şemsiler (güneşe tapanlar), Yahudiler ve Hıristiyanlar.



AMED'İN MÜSLÜMANLAR TARAFINDAN FETHİ

Hz.Ömer halifeliği sırasında Bizans imparatorluğu Heraklius (610-641)bulunuyordu. İslam orduları Yermük savaşıyla Heraklius'u yenerek Suriye'yi fethetti. Hz.Ömer Kuzey Mezopotamya bölgesinin fetih işini İlyas Bin Ganm'a verdi. İlyas, sekiz bin kişilik bir orduyla harekete geçti, ordusunda bine yakın sahabi vardı.Kuşatma beş ay sürdü. Halid bin Velid sur dibinde yaptığı keşiflerde surun doğu vadisine bakan yönünde şimdiki dairesinin bahçeler cihetinde gördüğü gizli su deliğini genişleterek oradan içeri girebileceğini keşfetti.

Böylece Amed, 639'da feth edildi. Halkın silahları toplatıldı. Kendilerine iyi muamele edildi İslam dinine zorlanmadılar. Buna rağmen halk kendi isteğiyle İslamiyeti kabul ettiler. İlk iş olarak şehrin Ortasındaki Mar-tamu(sain-toma)kilisesinin bir kısmı, sonradan tamamı camiye(bugünkü Ulu camii)çevrildi ve Müslümanların ibadetlerine ayrıldı.

Hz.Osman zamanında ayrı bir vilayet haline gelen Elcezire bölgesi, Diyar-ıMudur, Diyar-ı Rabia, Diyar-ı Bekr isimleriyle üç amilliğe ayrıldığını belirtmiştik. Diyar-ı bekr amilliğine Velid bin. Ukbe getirildi.

Hz.Ali halifeliğinden sonra Amed 661-984 yılına kadar sırayla Emeviler, Abasiler, Şeyhoğulları, Hamdaniler ve Buveyhoğulları yönetiminde kaldı.

MERVANİLER DÖNEMİNDE AMED

Mervani devletinin kurucusu Bad adı ile tanınan Ebu Abdullah el-Hüseyin bin Dustek'tir. Bad Humeydiye kabilesinin bir kolu olan Harbuhti oymağının reislerindendir.

Mervaniler zamanında Amed bölgesinin büyük bayındırlık hareketine sahne olduğunu, halkın hayret uyandıracak derecede bolluk ve rahatlık içine girmiştir. Mervaniler zamanında Amed bölgesi "muhtelif alim, şair ve talebelerin ikametgahı olmuş ve bu arada Amed İslam aleminin dördüncü derecede gelen ilim ve edebiyat merkezlerinden biri haline gelmiştir.

XX.yy.'ın en ünlü bilgin ve ediplerinden olan Ebül Kasımhasan bin Şarb, Yahya Amidi, İbn nubata, Fazl el-Farıki, Mehmet bin Bengül-Amidi, İbn Esed-el Farıki, Ali-ül Amidi, İbnül-Ezrak el Fariki ve benzeri bir çok bilim ve sanat adamı bu dönemde yetişmiştir.

Mervanilerden günümüze kadar gelmiş Mervani eserleri Dicle köprüsü ile Dağ kapı üstündeki Mervani mescididir.

Mervanilerden sonra Osmanlılara kadar Amed de:

Büyük Selçuklu imparatorluğu, İnaloğulları, Nisanoğulları, Artuklular, Mısır ve Şam idaresinde, Anadolu Selçukluları, Akkoyunlular egemenlikleri olmuştur.

OSMANLILAR İDARESİNDE AMED (2515-1922)

Yavuz Sultan Selim de Amed bölgesini ve Kürdistan'ın Doğu Anadolu kısmını Ülkesine katmayı düşünmekteydi.Yavuz Sultan Selim, Kürt halkını Osmanlıya bağlamak için yanında bulunan İdris-i Bitlisi'yi bölgeye gönderdi. İdrisiBitlisi, Diyarbakır, Bitlis, Sosan, İmadiye vs. bölgeleri gezerek yerli beylerin itaatini sağladı. Böylece Amed, Eylül1515'te Osmanlı birliğine katılmış oldu.

Amed bu dönemde uzun bir süre kuşatma altında ve Safavilerle yapılan savaşlar sonucu harap bir duruma gelir. Şehir tarumar edilir

1.Dünya Savaşında Amed

21 Temmuz 1914 tarihinde seferberlikle beraber Amed de sıkı yönetim ilan edildi. Seferberlik ilanıyla 30-40 yaşlarındaki bütün erkekler silah altına alındı.

8 Ağustos 1914'te şehirde tekrar yangın çıktı. Savaşla beraber Amed de büyük kıtlık ve pahalılık dönemi başladı. Bu yangın ve daha sonra çevre illerden göç eden aç ve perişan halkın şehre dolması, bu açlık ve sefaleti daha da artırdı.Ayrıca savaş dolayısıyla Amed 2.Ordu merkezi oldu.Bütün camiler zorunlu olarak askerlerce işgal edildi.

1916 sonlarında başlayan Tifüs ve kolera salgını çoğu göçmen ve askerden olmak üzere şehir nüfusunun yarısını silip süpürdü. Sur diplerinde, açlıktan ölü insan etini yiyenler görüldü.

Şêx Said Döneminde Amed

Kurtuluş savaşından sonra devletin yönetim şeklinin Cumhuriyet olduğu açıklandı.Bundan sonra Kürtler ve Müslümanlara hak tanınmamasından dolayı 1923 yılında merkezi Erzurum da olmak üzere "azadi" adında gizli bir örgüt kuruldu. Şêx Said ayaklanmasının en önemli cephesini Amed cephesi oluşturuyordu.Bu nedenle buranın komutanlığını şeyh aldı. Amed'in Kuzeyindeki Simaki köyünde karargahını kuran Şêx, Amed'in dört kapısından birden taarruz emrini verdi. Bir gedikten surları aşıp şehre girmeye çalışan Ameldi bişr kadının sevinci dolayısı ile yasygara çıkarması Şêx'in askerlerinin Amed'e girdiği haberini yaydı ve henüz askerler şehre tam girememişken yakalandılar, Amed ele geçirilemedi.

Şêx ve yanındakiler Şêx'in bacanağı Kasım'ın ihbarıyla yakalandılar.

Şark istiklal mahkemesi

İsyan bölgesi için oluşturulan şark istiklal mahkemesi kurulu12 Nisan 1925 günü Amed'e geldi. Yargılanma sonucu Şêx ve 48 arkadaşı idama mahkum edildi. 48 kişiye verilen idam cezası 28 Haziran'ı 29'a bağlayan gece sabaha doğru Dağ kapı'dan hastanelere giden yol üzerinde infaz edildi. Fırat'ın doğusu yabancı uyruklu kimseler işin yasak bölge ilan edildi. Özel bir izin olmadıkça şehre girilemiyordu. Birçok kişi ve aile başkaldırıya katıldıkları bahanesiyle batı illerine sürgün edildi.Bunların yaşadıkları yerlere Türk aileler getirilip yerleştirildi

Amed Surlarının Yıktırılma Girişimi

1930 yılında şehri baştan başa kuşatan muhteşem surların yıktırılması için girişim başladı, bu görüşte olanların gerekçeleri şuydu: 'şehrin boğucu bir sıcaklık içinde oluşunun tek sebebi bu surlardan hava akımına engel olmasıdır.' 1931'de bu görüş daha yaygınlaştırıldı surlar yer yer büyük dinamitlerle yıktırılmaya başlandı. Halk sur taşlarını almaları için teşvik edildi.1932 yılında bu karar dan vazgeçildi.

Lice depremi

6 Eylül 1975saat12:20'de Lice'de 6.9 büyüklüğünde bir deprem oldu Deprem aralıklı olarak devam etti. Depremden sonra çıkan yangın ölü sayısının artmasına neden oldu.Deprem çevre ilçelerde de hisedildi. Lice yerle bir oldu.